Bijeg iz zatvora u Kastru
Četiri organizatora bijega iz Kastra. Slijeva: Milan Kalafatić (1), Vlajko Begović (3), Guido Nonveiller (4) i Ljubo Ilić (5), sa kapetanom Vučkovićem (2), predstavnikom NOVJ. © Muzej Jugoslavije, inv.-br. 15825.
The four organizers of the Castres breakout: Milan Kalafatić (left), Vlajko Begović (middle), Guido Nonveiller and Ljubomir Ilić (right), with captain Vučković (second from the left). (Photo: Museum of Yugoslavia, , inv. no. IIi.15825)
Spektakularan podvig odigrao se u noći 16. na 17. septembar 1943. u malom gradu Kastr (Castres) na jugozapadu Francuske. Nacionalno mješovita grupa od 34 osobe pobjegla je iz dobro čuvane tvrđave–zatvora. Glavni organizatori ovog bijega su četvorica jugoslovenskih komunista, veterana Internacionalnih brigada Španije: Ljubomir Ilić, Vlajko Begović, Gvido Nonveje (Guido Nonveiller) i Milan Kalafatić.
Najveći dio ove grupe činili su upravo veterani iz Španskog građanskog rata, koji su nakon poraza Republike 1939. zatvoreni od strane francuskih vlasti u koncentracione logore pod Pirinejima. Jedan od logora bio je Verne (Vernet), odakle je posljednja grupa komunista prebačena u zatvor u Kastru. Sa njima su bježali i ljudi pod nadimkom „saveznika“, prvenstveno zatvoreni pripadnici francuskog pokreta otpora (nekomunisti) i nekoliko oborenih britanskih pilota koje su kolaborantske vlasti iz Višija odlučile sakriti od Nijemaca. Štaviše, sam zatvor je bio dobro čuvana tajna. Zvanična adresa svih zatvorenika je i dalje bila u Verneu.
Zatvorenici su držani u strogoj izolaciji ali nisu bili maltretirani. Međutim, kada je jedan njemački komunista odveden da bi bio predat Gestapou, internacionalci su se odlučili na bijeg. Ali nakon nekoliko dugih godina internacije, njihovo loše fizičko stanje je zahtjevalo izuzetno detaljno isplaniran bijeg. Uz podršku nekomunističkih zatvorenika, pristupili su izučavanju samog zatvora i stražarskih kretnji. Same stražare su omekšavali razgovorima u kojima su ponavljali kako mirno čekaju rasplet ratne drame.
Posebna prilika se ukazala kroz Nonvejeovu razmjenu pisama sa njegovom lažnom „tetkom“, gospođom Podvolecki iz Sen–Kloda (St. Claude), građankom koja je simpatisala interbrigadiste i slala im pomoć. Nonveje je umetao šifrovane poruke u prepisku, koje je ona eventualno shvatila i na njih propisno odgovorila. Ovim putem je osigurana podrška organizacije FTP–MOI u obližnjem Tuluzu i u samom mjestu Kastr. Madam Podvolecki je čak uspjela u zrnu pasulja sakriti minijaturnu mapu randevu lokacija u Kastru. Prilikom konačnog izvođenja akcije pred kraj zatvorske smjene, zavjerenici su napadali izolovane nenaoružane stražare i zatvarali ih u ćelije, a zatim dočekivali jednog po jednog kako su ulazili u tvrđavu. Presvučeni u civilnu odjeću, išetali su iz zatvora i stizali na adresu italijanskog obućara, koji ih je sakrio tokom prve noći na slobodi, prije nego što su produžili dalje ka Tuluzu…
Četiri pomenuta veterana su preuzeli vodeće funkcije u FTP–MOI. Ilić je postao komandant organizacije u „južnoj zoni“ (višijevskoj). Begović je postao politički komesar u istom rangu, dok je istovremeno radio za naoružanim grupama u Lionu i Marseju. Nonveje je upućen na mjesto komandanta regionalnoj štaba za Sent–Etjen, a zatim je postao šef tehnike „južne zone“. Kalafatić je postao jedan od glavnih vođa oružanih jedinica u okolini Tuluza.
Vladan Vukliš