Jugoslovenski pomorski partizanski odred

Dalmatinska obala sa mnoštvom ostrva nije bila meta partizanskih akcija u prvim mjesecima ustanka i rata. Ovo se promijenilo u noći 22. na 23. januar 1942, kada je grupa lokalnih partizana napala i preuzela priobalsko selo Gradac, koje se danas nalazi u Hrvatskoj. Dan kasnije, ne znajući za partizanski napad na mjesto, u luku je uplovila brodica, noseći preko stotinu tona hrane. Partizani su s lakoćom zauzeli brodicu i ono što se nalazilo na njoj. Hrana je otpremljena na oslobođenu teritoriju u Biokovu, a na brodicu je postavljena prva pomorska partizanska posada.

Svakako, ovaj početak partizanskog pomorskog ratovanja pod Biokovom nije sasvim slučajan. Topografija ovih područja stvorila je jaku vezu lokalnog stanovništva sa morem, kojom je ujedno premošćen jaz između brdovidog kopna i otoka. Još u IX vijeku, mletački i vizantijski izvori su govorili o lokalnim piratima i trgovcima i njihovoj zemlji koja se protezala između ušća rijeka Neretve i Cetine u more. Sudeći po dostupnim izvorima, stanovnici su sami sebe zvali „Marijani“, ili ljudi mora.

Cijeli milenijum kasnije, italijanski okupator se morao nositi sa rastućom pobunom koja se širina i na more. Februara 1942. partizani su zarobili i sljedeći brod, dočim su u maju iste godine potopili dva ekskavatora. Neprijateljske brodove su obično presretali, a zatim plijenili koristeći leute, male ribarske brodice koje su vrlo tipične za ovo područje. Dana 10. septembra – što će kasnije biti Dan ratne mornarice u socijalističkoj Jugoslaviji – formirana je prva isključivo pomorska partizanska jedinica. Ona je na svoj leut nazvan „Pionir“ montirala mitraljeze i tako plovila između sela Podgore i otoka Hvar. Za novu godinu 1943. ova jedinica je izvela podvig napadom na italijanski konvoj u kojem su zarobili šest motornih čamaca.

Netom pred ovu akciju, 28. decembra 1942, Prva pomorska stanica (komanda) osnovana je u Podgori. Tokom naredne godine, partizani su nastavili zarobljavati nove čamce i brodove, pri čemu je najveća pljenidba nastupila nakon pada Italije u septembru 1943. Tokom narednog perioda, partizanska mornarica je imala preko deset naoružanih brodova i oko 200 patrolnih čamaca različite veličine, sa gotovo tri hiljade članova komande i posade. Tokom velikih operacija za oslobođenje Dalmacije od Nijemaca 1944. koje su pokrenute sa otoka Visa uz pomoć zapadnih saveznika, partizanska ratna mornarica je udvostručila svoje ljudstvo ali je izgubila polovinu svojih plovnih vozila. Kroz ove bitke, odigrala je veliku ulogu u desantima, snabdijevanju i evakuaciji. Do kraja 1944. godine većina jugoslovenske obale bila je oslobođena.  

Vladan Vukliš