Neočekivani poziv: partizanski sveštenici

Postati sveštenikom u vojsci koju predvode komunisti sigurno nikome nije izgledalo kao izvjestan životni poziv. Van svake sumnje, veći dijelovi sveštenstva sve tri velike religije u okupiranoj Jugoslaviji – pravoslavnog, katoličkog i islamskog – držeći do tradicionalnih i konzervativnih obzira, ili su ostali „neutralni“, ili su dali podršku nacionalno orijentisanim režimima i pokretima. Znatan dio katoličkog sveštenstva podržao je ustaše i njihov program. Iskoristili su nesrećnu situaciju i u katoličanstvo preveli mnoge progonjene pravoslavce. Neki su pak skinuli odore i obukli ustaške uniforme, što je slučaj sa Miroslavom Filipovićem Majstorovićem, kojeg su franjevci isključili iz svojih redova 1942. Komunisti će ga osuditi na smrt kao ratnog zločinca.

Položaj srpskog pravoslavnog sveštenstva bio je nešto komplikovaniji. Zbog svog antinjemačkog stava, ono nije u potpunosti podržavalo kvislinški režim u Beogradu. Mnogi sveštenici prišli su četnicima. Pojedini su nosili i oružje. Pod Nezavisnom Državom Hrvatskom, gdje je pravoslavno sveštenstvo bilo progonjeno, sveštenici kao što su Momčilo Đujić u Dalmaciji i Savo Božić na Trebavi u sjevernoj Bosni postali su četnički komandanti. Zbog takvih tendencija, oko 150 pripadnika pravoslavnog klera stradali su od partizanske ruke tokom rata, dok je 370 stradalo krivicom drugih.

Ipak, neki sveštenici su se priključili partizanskom pokretu. Skoro 80 katoličkih sveštenika ušli su u partizane, te ih je gotovo polovina stradalo. Svetozar Ritig (Rittig), paroh Crkve Sv. Marka u Zagrebu, podržavao je pokret od samog početka. Kao govornik pred Drugim zasjedanjem AVNOJ-a izjavio je nikada prije nije prisustvovao sazivu tako zdravog svetonazora i misli, koje su njemu „svijetle kao Uskrs“. Vrhovni štab je ustrojio poziciju „vjerskih službenika“. Pravoslavni sveštenik Jevstatije Karamatijević služio je u istoj brigadi sa imamom Seadom Musićem. Najpoznatiji pravoslavni sveštenik u partizanima je svakako Vlada Zečević, koji je početkom ustanka organizovao svoj četnički odred, da bi sa njim prešao kod Tita. Ostao je važno ime u posljeratnom društvu, isto kao i Ritig. Drugi sveštenik, Novak Mastilović iz Hercegovine, preživio je ustaške pokolje u junu 1941. te se priključio ustanku. Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a, gdje dolazi kao birani delegat, izjavio je kako je najveći uspjeh partizanskog pokreta taj što je spriječio rasplamsavanje međuetničke osvete . Apelovao je na druge sveštenike da pomognu daljem bratimljenju među zajednicama. To je, smatra on, jedan od glavnih preduslova za konačno oslobođenje.  

Vladan Vukliš Nataša Mataušić