“Zapalite Europu!”

„Zašto britansko komanda do sada nije poslalo reprezentativnu misiju? Da li je razlog tome zato što je prethodna grupa pod vodstvom majora Athertona, početkom prethodne godine, nastradala?“, upitao je Tito pukovnika Williama Deakina po dolasku u partizanski štab 27. maja 1943. godine. Britanska vojna misija (Special Operations Executive – SOE) stigla je na vrhuncu njemačke operacije Schwarz, u kojoj su partizanske snage opkoljene na planini Sutjesci. Kodnog naziva Operation Typical, misija se sastojala od šest vojnika predvođenih pukovnikom Deakinom kako bi „organizirali partizanske snage da napadnu određene ciljeve na neprijateljskim linijama komunikacije“.
SOE je 1940. godine osnovala britanska vlada kao tajnu organizaciju čiji je misija bila špijuniranje i sabotaža u zemljama koje je okupirala Njemačka, te pomaganje lokalnim pokretima otpora. Njegov opšti cilj je bio da “zapali Evropu”, kako je to rekao britanski premijer Vinston Čerčil. Godine 1941. i 1942. u Jugoslaviju je poslano nekoliko SOE agenata da procijene situaciju na terenu. Bili su u kontaktu i s četnicima i s partizanima, ali su o potonjima ostali slabo upoznati. Grupa s pukovnikom Deakinom bila je prva britanska misija u potpunosti dodijeljena štabu jugoslavenskih partizana i maršalu Titu.
Boraveći pri Vrhovnom štabu partizanski snaga maja i juna 1943. godine, i prateći put partizana zajedno sa Titom, Deakin i njegovi ljudi bili su svjedoci borbi tokom njemačke ofanzive. U jednom od zračnih napada prilikom probijanja obruča na Tjentištu, u kojem je Tito i ranjen, poginuo je kapetan William Stuart, ali su uspjeli probiti obruč 13. juna. Do kraja mjeseca, britanski avioni počeli su partizanima isporučivati zalihe, municiju i eksploziv koji su „brzo stavljeni u upotrebu“, kako je Deakin izvijestio Kairo. Zahvaljujući tome, pruga između Broda i Sarajeva dignuta je u zrak na četrdesetak mjesta, a pruga između Broda i Zenice na sedamnaest mjesta, što je bio glavni zadatak SOE misija, kao doprinos “zapaljenju Evrope”. Kapitulacijom Italije krenula je utrka za zarobljavanje i razoružavanje italijanskih vojnika u Splitu, a Deakin se s kapetanom Bensonom pridružio partizanima i svjedočio predaji 16. septembra 1943. godine. Krajem septembra, još jedan britanski oficir, Fitzroy Maclean stigao je u Mrkonjić Grad kako bi dodatno proširio misiju koja je u toku, povezujući se s Deakinom koji im je trebao „dati bolju ideju od bilo koga o tome koliko vrijede partizani“. Deakin je Macleanu nastavio pružati vrijedne uvide sve do 5. oktobra kada je otišao u Kairo kako bi svojim nadređenima predstavio svoje izvještaje.
Na temelju tih izvještaja Deakina, a kasnije i generala Macleana, britanska komanda je dobila ključne podatke o stanju u okupiranoj Jugoslaviji. Macleanova izvještaji navode da su se partizani „najučinkovitije borili protiv Nijemaca“, u usporedbi s četnicima „koji se većinom ili uopšte nisu borili ili su se borili s Nijemcima protiv svojih sunarodnjaka“. Zahvaljujući ovim vojnim misijama, saveznici su dobili uvid u situaciju u Jugoslaviji i na temelju izvještaja ovih misija donijeli odluku da trebaju “svo raspoloživo oružje i opremu poslati partizanima”.  

Nedim Pustahija