U ovom poglavlju nalaze se osnovne informacije o usponu fašizma u Evropi tokom tridesetih godina prošlog vijeka, okupaciji Evrope od strane nacističke Njemačke i njenih partnera iz Osovine tokom Drugog svjetskog rata i razvoju otpora protiv nacizma, fašizma, okupacije i kolaboracije u Evropi općenito, i konkretno u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Francuskoj i Njemačkoj, te o sjećanju na otpor nakon 1945.
Ilustracija: Vojo Dimitrijević, „Fašizam caruje“, 1939. Slikar Vojo Dimitrijević (1910-1980), jedan od najznačajnijih umjetnika moderne Bosne i Hercegovine, svjedočio je usponu fašizma u Evropi tokom 1930-ih dok je živio u Sarajevu, Beogradu i Parizu. Zajedno sa drugim umjetnicima ljevičarima, osnovao je antifašistički pokret Collegium Artisticum u Sarajevu 1939. godine. (Historijski muzej Bosne i Hercegovine, Zbirka umjetničkih dijela)
Nacizam je predstavljao najnasilniji oblik fašističkog nacionalizma koji je rastao u različitim dijelovima Evrope tokom 1920-ih i 1930-ih. Zloupotrebljavajući stanje ekonomske neizvjesnosti, fašistički pokreti su označili Jevreje, imigrante, ljevičare i druge grupe kao krivce za sve probleme. Nacionalsocijalistička partija predvođena Adolfom Hitlerom došla je na vlast u Njemačkoj 1933. nakon čega je ukinula sva demokratska prava i nasilno ugušila opozicione glasove. Sklapanjem savezništva sa fašističkom Italijom predvođenom Benitom Mussolinijem, nacistička Njemačka sticala je sve više uticaja u Evropi. Španski građanski rat (1936-1939) također je predstavljao prekretnicu u usponu fašizma: uz podršku Hitlera i Mussolinija, nacionalisti predvođeni Francom napali su i u konačnici porazili Špansku Republiku. Plašeći se novog evropskog rata, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo popuštali su silama fašizma umjesto da im se odupru.
Mapa: Evropa na vrhuncu dominacije sila Osovine, 1942. (Goran tek-en, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons)
U nastojanju da uspostavi dominaciju nad cijelom Evropom, nacistička Njemačka je napala i okupirala Poljsku 1939, a zatim Dansku, Norvešku, Holandiju, Belgiju i Francusku 1940. Plan za invaziju Velike Britanije u ljeto 1940. nije bio uspješan; pod vodstvom Winstona Churchilla, Ujedinjeno Kraljevstvo je u tom trenutku ostalo jedina neokupirana zemlja Evrope koja se suprotstavljala nacističkoj Njemačkoj. U proljeće 1941. uslijedili su napadi na Jugoslaviju i Grčku i nakon toga na Sovjetski Savez u junu 1941. Nacistička Njemačka i njeni saveznici kontrolisali su većinu Evrope na kraju 1941.
Nacistička Njemačka je u nekoliko okupiranih zemalja uspostavila kolaboracionističke režime, npr. Višijevski režim u Francuskoj, „Nezavisna Država Hrvatska“ pod vodstvom Ante Pavelića i režim predvođen Vidkunom Quislingom u Norveškoj. Njegovo ime je brzo postalo međunarodno prepoznatljivo kao sinonim za kolaboracioniste i izdajnike.
Okupatori i kolaboracionistički režimi progonili su one koje su smatrali inferiornim ili „nepoželjnim“, kao i stvarne i umišljene protivnike. Represija je poprimila još brutalniji oblik na istoku: nacistička ideologija smatrala je Slavene inferiornom rasom, a velike dijelove ove teritorije budućim „Lebensraumom“ za njemački narod. Širom Evrope su formirani logori u kojima su milioni zatočeni, zlostavljani i ubijeni. Sistematsko istrebljenje Jevreja, Roma i Sinta iz svih dijelova Evrope započelo je 1941. Okupacija je također podrazumijevala ekonomsku eksploataciju, npr. prisilni rad miliona ljudi iz okupiranih zemalja u svrhu podrške ratnim operacijama Njemačke.
Ilustracija: „Za slobodu Danske – Slomimo nacizam“, poster danskog pokreta otpora tokom Drugog svjetskog rata. (Muzej danskog otpora 1940-1945)
Rat i okupacija prisilili su sve da se odrede prema novoj situaciji. Mnogi su probali da se prilagode, nastojeći nastaviti sa životom najbolje što mogu, neki su otvoreno podržavali i direktno sarađivali sa okupatorom, a neki su se odlučili na otpor. Često su linije između prilagođavanja, kolaboracije i otpora bile neodređene: neko je u početku bio pasivan, a onda se odlučio na otpor, ili je neko u početku sarađivao sa okupatorom pa se onda pridružio otporu ili obrnuto, a nekad su istovremeno radili i jedno i drugo.
Aktivnosti otpora su se javile u svim zemljama Evrope i u većini slučajeva su u početku bile slabog intenziteta, uz učešće veoma malog broja ljudi. Postojao je širok spektar aktivnosti, od nenasilnog do oružanih oblika otpora. Neki su vodili naizgled normalne živote i djelovali u tajnosti, neki su djelovali u ilegali, a neki su otišli u egzil i izvan zemlje pokušavali organizovati otpor.
U aktivnostima otpora učestvovale su žene i muškarci, mladi i stari, domaći i stranci, ljudi svih zanimanja i religija: katolici, protestanti, pravoslavci, Jevreji, muslimani, ateisti, kao i ljudi svih političkih ubjeđenja: komunisti, socijalisti, socijaldemokrate, konzervativci, desničari, apolitične osobe. Neki su djelovali zato što nisu podržavali stranu okupaciju, neki zato što su odbacivali fašističku ideologiju, neki zato što su se lično našli na udaru, a neki zbog svih ovih razloga zajedno.
Kako je vrijeme prolazilo, struktura grupa otpora postajala je sve bolja i počinjale su privlačiti više ljudi. Kada je riječ o komunistima u svim zemljama, presudni trenutak za stupanje u otpor predstavljao je napad na Sovjetski Savez 1941. Na rast pokreta otpora uticali su sve veći vojni uspjesi Sovjetskog Saveza, SAD i Ujedinjenog Kraljevstva protiv nacističke Njemačke od 1942/43 nadalje. Britanska vlada i drugi saveznici također su pružali podršku pokretima otpora u različitim okupiranim zemljama, unatoč činjenici da su ti odnosi često bili složeni.
Pružanje otpora predstavljalo je izbor koji je nosio brojne opasnosti i rizike budući da su okupatori i njihovi saradnici lovili ljude iz otpora i one koji su im pružali podršku, a one koje bi uhvatili često su mučili, slali u logore ili ubijali. Okupatori i njihovi saradnici vršili su brutalnu represiju nad aktivnostima otpora, uključujući odmazde nad civilnim stanovništvom nakon napada na njemačke vojnike.
Mapa: Okupacija i podjela Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu (od 1941. godine) od strane sila Osovine. Siva linija unutar Nezavisne Države Hrvatske predstavlja liniju razgraničenja između njemačke okupacione zone (na sjevernoj strani) i italijanske zone. (Izvor: wikimedia commons, public domain)
Kraljevnina Jugoslavija stvorena je 1918. ujedinjenjem Srbije, Crne Gore i dijelova raspale Austro-Ugarske Monarhije koja je uključivala Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Izvorni naziv bio je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i njome je vladala srpska dinastija Karađorđević kao državom sa centralnim uređenjem. Ovo je bio uzrok brojnih sukoba, naročito sa hrvatskim političkim partijama koje su zahtijevale federalno uređenje zemlje. Brojne vjerske i etničke skupine živjele su u Jugoslaviji u kojoj je Bosna i Hercegovina sa 2.2 miliona stanovnika imala najraznolikiju strukturu stanovništava sastavljenu od Srba pravoslavaca, muslimana, katolika Hrvata te Jevreja i pripadnika drugih zajednica. Hrvatska je imala 3.8 miliona stanovnika, uglavnom Hrvata, i oko 17% Srba. Nacistička Njemačka i njeni saveznici Italija, Mađarska i Bugarska napali su Kraljevinu Jugoslaviju u aprilu 1941. Kraljevska jugoslovenska vojska poražena je za manje od dvije sedmice. Vlada i mladi kralj Petar pobjegli su iz zemlje nakon čega su rat proveli u egzilu u Londonu i Kairu.
Jugoslavija je okupirana i raskomadana; najveći dio postao je Nezavisna Država Hrvatska – NDH koja je uključivala velike dijelove Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Njemačka je pod vojnom okupacijom držala jednu polovinu teritorije, a Italija drugu do kapitulacije Italije 1943. nakon čega njemačke snage pod okupaciju stavljaju kompletnu teritoriju. NDH je bila njemačko-talijanski protektorat kojim je upravljao fašistički ustaški pokret, a vođa pokreta Ante Pavelić bio je šef države. Cilj ustaša bio je stvoriti homogenu hrvatsku državu koja bi uključivale muslimane koje su smatrali Hrvatima islamske vjeroispovijesti. Odmah nakon uspostave NDH pokrenuta je kampanja masovnog nasilja protiv Srba, Jevreja i Roma, kao i progona političkih neistomišljenika. Politika terora dovela je do snažne reakcije i ubrzo je uslijedio komplikovan rat, ne samo između okupatora i okupiranih, nego i između domaćih snaga, odnosno dolazi do sukoba širokih razmjera između kolaboracionista i pripadnika otpora. Glavni akteri bili su ustaše i domobrani, i jedni i drugi snage NDH, partizani predvođeni komunistima, srpski rojalisti četnici i muslimanska milicija. Granice između različitih lokalnih snaga često nisu bile jasno definisane, grupe su infiltrirale jedne druge a ljudi bi mijenjali strane. Unutar iste porodice bilo je članova koji su odlazili na različite strane što je dovodilo do dramatičnih posljedica. Tokom četiri godine rata, jugoslovenski partizani predvođeni komunistima postali su najmasovniji antifašistički pokret otpora unutar okupirane Evrope, s tim da je NDH, a naročito Bosna i Hercegovina, postala epicentar njihove vojne i političke borbe. Početne gerilske jedinice sve više su se transformisale u pravu vojsku koja je 1945. brojala 800,000 vojnika; Partizanski pokret privukao je veliki broj nekomunista, pripadnika svih etničkih i vjerskih grupa, a i veliki broj žena je pristupio partizanskom pokretu, uključujući i borbene jedinice. Njemački i italijanski okupatori, ustaše i četnici bili su im glavni neprijatelji: četnici su rat počeli kao formacija koja se borila protiv okupacije i dijelom su sarađivali sa partizanima, međutim, sve više su se okretali kolaboraciji sa okupacionim i NDH snagama i brzo nakon toga su odredili partizane kao glavnog neprijatelja. I dok je većina evropskih zemalja pod nacističkom okupacijom oslobođena izvana tokom 1944/45, odnosno intervencijom saveznika predvođenih Ujedinjenim Kraljevstvom, SAD-om i Sovjetskim Savezom, partizanski pokret je iznutra oslobodio glavne dijelove Jugoslavije. Partizanski pokret je već tokom rata udario temelje nove jugoslovenske države, monarhija je zvanično ukinuta nakon vojničke pobjede i osnovana je Federativna Narodna Republika Jugoslavija pod vodstvom Komunističke partije sastavljena od šest republika, uključujući Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu.
Mapa: Okupacione zone u Francuskoj tokom Drugog svjetskog rata. (Izvor: wikimedia commons © Eric Gabe, CC BY-SA 4.0)
Francusku je nacistička Njemačka napala godinu dana prije Jugoslavije, u maju 1940, i ona je također doživjela katastrofalan poraz u svega nekoliko sedmica nakon čega je u junu potpisala prekid neprijateljstva pod uslovima Njemačke. Na sličan način kao u Jugoslaviji, i teritorije u Francuskoj su tretirane na različite načine: na istoku Francuske izvršena je aneksija Alzasa i dijelova Lorene, a sjeverna polovica Francuske i atlantska obala južno do granice sa Španijom stavljena je pod okupaciju njemačke vojske. U početku ovo nije bio slučaj u južnoj polovici zemlje, tzv. slobodnoj zoni, do novembra 1942. kada su njemačke snage izvršile okupaciju i ovog dijela zemlje nakon iskrcavanja saveznika u sjevernoj Africi. Zanimljivo je da je postojala i italijanska okupaciona zona na jugoistoku Francuske koju je Njemačka preuzela nakon kapitulacije Italije u jesen 1943. Na sličan način kao u NDH, novi režim je također uspostavljen u Francuskoj u ljeto 1940: tzv. État français, kojim je ukinuta Republika, i sjedište mu se nalazilo u Višiju u centralnoj Francuskoj. Višijevska Francuska je, kao i NDH, bila vazalna država Njemačke koja se sve više okretala otvorenoj kolaboraciji, ali su postojale i dvije bitne razlike. Pod jedan, za razliku od Ante Pavelića u NDH, Philippe Pétain kao šef nove države uživao je ogromnu popularnost. Kao pobjednik bitke kod Verduna 1916. protive njemačke vojske uživao je status legende Prvog svjetskog rata i veliki broj Francuza u početku je smatrao da će braniti njihove interese protiv Njemačke. I, pod dva, premda su postojale sve uticajnije fašističke grupe u Višijevskom režimu, npr. milice formirana 1943 za borbu protive pripadnika otpora, Viši je uglavnom bio nacionalno konzervativna i autoritarna država. Višijevski režim nije odmah počeo koristiti otvoreni teror protiv dijelova vlastitog stanovništva nego su postepeno uvođene antisemitske mjere do otvorenog progona Jevreja 1942. godine. Djelovanje otpora u Francuskoj na početku je bilo niskog intenziteta i odvijalo se na nekoliko nepovezanih pravaca. Postojale su male grupe formirane u njemačkoj okupacionoj zoni, ali i grupe formirane u tzv. „slobodnoj zoni“ pod kontrolom Višijevskog režima, koje su imale veoma malo međusobnih kontakata. Treba također spomenuti i otpor u egzilu predvođen Charlesom de Gaulleom, koji je proglasio „Slobodnu Francusku“ u junu 1940. u Londonu. Ove grupe su tokom 1941/42. bivale sve bolje organizovane, a Slobodne francuske snage predvođene de Gaulleom počele su učestvovati u borbenim dejstvima u Africi uz pomoć Ujedinjenog Kraljevstva i SAD-a. Rascjepkanost na veliki broj pokreta predstavljala je jednu od glavnih slabosti francuskog otpora, ali 1943, nakon brojnih pokušaja, većina grupa prihvata vodstvo de Gaullea i formira Nacionalno vijeće otpora (Conseil National de la Résistance; CNR) kao centralno koordinaciono tijelo. Napad nacističke Njemačke na Sovjetski Savez u junu 1941. predstavljao je bitan događaj za razvoj otpora u Francuskoj – nakon ovoga je moćna Komunistička partija Francuske postala jedan od najaktivnijih dijelova francuskog otpora – a bitan trenutak je predstavljalo i uvođenje Službe obaveznog rada u februaru 1943. od strane Višijevskog režima čime se htjelo omogućiti slanje mladića na rad u fabrike u Njemačkoj. Mnogi mladići su se počeli skrivati, a dio ih je pristupio grupama otpora kako bi izbjegli prisilno slanje u Njemačku. Oslobađanje Francuske započinje iskrcavanjem saveznika u Normandiji u junu 1944. Slobodne francuske snage predvođene generalom de Gaulleom također učestvuju u vojnim operacijama i prve ulaze u oslobođeni Pariz u augustu 1944. Pokreti otpora unutar zemlje također aktivno učestvuju u procesu oslobođenja. Međutim, nema nikakve sumnje da oslobođenje Francuske ne bi bilo moguće bez britanskih i američkih vojnika. Nacionalno vijeće otpora u augustu 1944. postaje Privremena vlada Francuske Republike sa Charlesom de Gaulleom na čelu. Nova vlada ukida zakone Višijevskog režima, ponovo uvodi zakonodavstvo Republike na teritoriji kontinentalne Francuske i inicira različite političke i socijalne reforme.
Ilustracija: Veliki skup u Hamburgu tokom posjete Adolfa Hitlera, 13. juni 1936. Svi prisutni koriste nacistički pozdrav, međutim, uočljiva je i jedna osoba sa prekriženim rukama na prsima. Ova osoba nikada nije identificirana sa sigurnošću, moguće da je riječ o Augustu Landesseru ili Gustavu Wegertu. (Izvor: arastiralim.net, Public domain, via Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:August-Landmesser-Almanya-1936.jpg )
Kontekst u Njemačkoj značajno se razlikovao od onog u Jugoslaviji i Francuskoj. Njemačku nije napala i okupirala neka druga država, već je to bila zemlja u kojoj je Nacistička partija preuzela vlast 1933. i koja je onda napala i okupirala velike dijelove Evrope tokom Drugog svjetskog rata. Okupaciona politika svugdje je provođena silom, u pravilu mnogo nasilnije u Istočnoj nego u Zapadnoj Evropi. Nacistička Njemačka je u osvojenim i okupiranim zemljama često uspostavljala kolaboracionističke režime, poput Nezavisne Države Hrvatske i Višijevskog režima, kako bi sačuvala vlastite snage. Kada je riječ o situaciji u samoj Njemačkoj, Hitler je zakonito imenovan na poziciju Kancelara Rajha 31. januara 1933. i mnogi su smatrali da neće dugo ostati na vlasti. Međutim, nacističke vođe iskoristile su požar u Reichstagu u februaru 1933. da značajno ograniče građanska prava i izvrše masovna hapšenja političkih neistomišljenika te je u takvoj atmosferi terora većina u parlamentu 23. marta podržala usvajanje Ermächtigungsgesetza, odnosno Zakona o ovlastima, kojim su sve nadležnosti dodijeljene vladi. Komunisti, članovi parlamenta, već su bili pohapšeni u trenutku glasanja, a samo su delegati socijaldemokratske partije glasali protiv usvajanja zakona. Njemačka je pretvorena u diktaturu koja je sve više prodirala u sve nivoe društva i svakodnevnog života. Koristeći propagandu i teror, mjere ekonomske politike, vanjskopolitičke uspjehe i prve ratne pobjede, nacistički režim je također osigurao podršku njemačkog stanovništva. Jačanje totalitarnih struktura moći i odnos stanovništva, koji su se kretao u rasponu od konformizma, pristajanja i aktivnog učešća, također su reducirali prostor za otpor unutar društva. Otpor je u Njemačkoj između 1933. i 1945. u takvim uslovima bio izuzetno rascjepkan i izolovan. Unatoč užasnom progonu, tajne aktivnosti otpora, poput štampanja i distribucije antinacističkih letaka, provođene su tokom prvih godina, i to prevashodno unutar radničkih okvira. Brojni protivnici nacista otišli su u egzil odakle su pokušavali pružiti podršku protivnicima režima u Njemačkoj i informisati stanovništvo i vlasti u zemljama u kojim borave o opasnostima koje predstavljaju Hitler i nacistička Njemačka. Skepticizam prema režimu rastao je u određenim krugovima tokom Drugog svjetskog rata, naročito nakon prvih vojnih poraza Njemačke, kao i zbog sve teže situacije sa opskrbom osnovnim namirnicama, vijesti o brutalnosti rata na Istoku, uključujući prema civilima, te sistematskog ubijanja Jevreja. Određeni krugovi unutar vojske počeli su razmišljati kako zaustaviti Hitlera, što je u konačnici rezultiralo zavjerom da se izvrši atentat, preuzme kontrola na vladom i otvore mirovni pregovori sa saveznicima. U zavjeri su učestvovali visokorangirani oficiri i mreža od nekoliko stotina ljudi, uključujući bivše političara iz konzervativne i socijaldemokratske partije. Pokušaj atentata na Hitlera 20. jula 1944. bio je neuspješan i veliki broj učesnika je uhapšen i ubijen. Općenito, grupe pojedinaca u Njemačkoj bile su aktivnije u polju građanskog otpora, npr. pokušavajući informisati druge o realnostima nacističkog režima ili pokušavajući pomoći Jevrejima i drugim progonjenim osobama.
Kako je historija otpora prenošena nakon 1945? I ovdje su kada je riječ o Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Francuskoj i Njemačkoj prisutne različite situacije i dešavanja, kao i sličnosti. U Francuskoj i Jugoslaviji je isticanje vlastitog otpora postao dominantan državni narativ nakon 1945. do radikalne promjene situacije u Jugoslaviji tokom 1990-ih. Sa jačanjem nacionalizma, nasilnim raspadom Jugoslavije i formiranjem novih država naslijeđe partizana je nasilno odbačeno ili je palo u zaborav, ili je nanovo protumačeno iz nacionalističke vizure lišavajući ga multinacionalnog i komunističkog značenja. U Francuskoj je, s druge strane, isticanje vlastitog otpora i dalje bitan segment historijskog samodefiniranja zemlje, unatoč značajnim promjenama koje su se desile: npr. tokom 1970-ih i 1980-ih, tema kolaboracije sve više je dolazila u prvi plan i sve glasnije je propitivan narativ veličanja otpora. Njemačka predstavlja zanimljivu mješavinu oba odnosa i uz to ima vlastite specifičnosti: na jednoj strani, u Istočnoj Njemačkoj, isticanje (komunističkog) otpora postalo je temeljnim stubom nakon 1945. što se radikalno promijenilo sa raspadom DDR i (ponovnim) ujedinjenjem Njemačke 1990. Na drugoj strani, u Zapadnoj Njemačkoj, tema otpora nacizmu je u prvim decenijama nakon 1945. osporavana i dovođena u pitanje da bi se nakon toga ovoj temi pristupalo sa više prihvatanja i pozitivnijim konotacijama.
Ilustracija: Ploča na Place Souvenir et de la Résistance u Colombesu, Francuska. (Chabe01, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons)