Španac
“Spaniard” Danilo Lekić, commander of the First Proletarian Brigade, speaking to his unit on 6 June 1943, before the assault to break through the encirclement on the Sutjeska River © Public domain, via Muzej Jugoslavije
“Spaniard” Danilo Lekić, commander of the First Proletarian Brigade, speaking to his unit on 6 June 1943, before the assault to break through the encirclement on the Sutjeska River © Public domain, via Muzej Jugoslavije
Sedmog jula 1941. manja grupa naoružanih komunista – uskoro poznati pod imenom partizani – došli su na zbor koji se održavao u jednom selu u okupiranoj Srbiji. Iskoristili su priliku da obnaroduju svoj poziv za oružani otpor protiv sila Osovine. Međutim, privukli su pažnju žandara koji su počeli da rastjeruju prisutne, pa je Žikica Jovanović, politički komesar prisutne partizanske čete, izvukao revolver i ubio dvojicu žandara. Ovaj događaj je obilježen kao „prvi pucanj“ okupirane Jugoslavije. Nekoliko sedmica kasnije, 21. avgusta, na pariškoj metro stanici Barbès–Rochechouart, Pierre Georges (kasnije poznat kao Pukovnik Fabien), mladi francuski komunista koji je imao zadatak da organizuje lokalne „omladinske bataljone“, pucnjem iz pištolja je usmrtio njemačkog oficira. Komunisti su i ovaj događaj, na sličan način, obilježili kao „prvi pucanj“ okupirane Francuske.
Osim što su obojica ispalili „prve pucnje“ i što su obojica kasnije poginula u borbama, ovu dvojicu mladića veže još jedna važna stvar: obojica su bili „Španci“. Drugim riječima, bili su veterani Internacionalnih brigada, koje su se borile u Španskom građanskom ratu (1936–1939) na strani Republike. Mnogi veterani tog rata su kasnije, kao dokazani komunisti i odlučni antifašisti sa iskustvom savremenog ratovanja, upotrebljeni od strane svojih komunističkih partija za organizovanje i vođenje borbe (naročito oružane) protiv sila Osovine. Jugoslavija je bila ona okupirana zemlja u kojoj je njihova uloga najviše došla do izražaja.
Od najmanje 1.850 Jugoslovena i građana Kraljevine Jugoslavije koji su se borili u Španiji, preko 250 njih se uspjelo vratiti u okupiranu zemlju i postati kičmom partizanskog pokreta. Organizovali su veliki broj prvih naoružanih grupa i vodili mnoge odrede, bataljone, brigade… Jedan slavonski partizan se kasnije prisjetio svojih impresija o dvojici „Španaca“ koji su upućeni u njegov odred: „Bio sam zadovoljan“, kazao je. „Većina nas je malo znala o ratu i ratovanju. Dolazak Španaca je bio veoma značajan. Oni su mnogo učinili za razvoj naših borbenih jedinica.“ Jugoslovenski „Španci“ su činili najmanje 35 komandanata odreda u 1941. godini, zatim 15 od 25 članova glavnih štabova (provincijskih, ekvivalent budućim republikama), uključujući devet komandanata i komesara. Pri samoj završnici rata, četvorica „Španaca“ komandovali su po jednom od svih četiri jugoslovenske armije od njihovog obrazovanja početkom 1945. do konačnog oslobođenja. Vladan Vukliš