Jevrejski oružani otpor
Okupljeni zatvorenici na “Trgu gladi” u logoru Kampor na otoku Rabu, 1. septembar 1943. Joža Jurančič, sekretar Izvršnog komiteta Oslobodilačke fronte Slovenije govori pred okupljenim zatvorenicima. Potvrđena je odluka o osnivanju brigade. <br>© SAB RH
Okupljeni zatvorenici na “Trgu gladi” u logoru Kampor na otoku Rabu, 1. septembar 1943. Joža Jurančič, sekretar Izvršnog komiteta Oslobodilačke fronte Slovenije govori pred okupljenim zatvorenicima. Potvrđena je odluka o osnivanju brigade. <br>© SAB RH
Rab, September 1943. A group of internees after the self-liberation of the camp. In the middle of the group is Elvira Kohn. This young Jewish girl joined the partisans. She worked in the Photo Section of ZAVNOH as a photographer. Source: SAB RH
Rab, September 1943. A group of internees after the self-liberation of the camp. In the middle of the group is Elvira Kohn. This young Jewish girl joined the partisans. She worked in the Photo Section of ZAVNOH as a photographer. Source: SAB RH
Moni Finci after the liberation of SDarajevop, 6 april 1945. Photo: HMBIH, FNOB 17960
Moni Finci after the liberation of SDarajevop, 6 april 1945. Photo: HMBIH, FNOB 17960
Jevreji su se suprotstavljali njemačkim planovima za njihovo istrebljenje širom Evrope. Koristili su različite vidove otpora. U okupiranoj Poljskoj Jevreji su pružali otpor u getima i logorima smrti i osnivali partizanske jedinice. Najznačajniji je bio ustanak u varšavskom getu gdje su stotine Jevreja 19. aprila 1943. krenule u napad na njemačke trupe i njihove pomagače, borbe su trajale sedmicama, sve do uništenja geta. Jevrejski zatvorenici u logorima smrti Treblinka i Sobibor dizali su ustanke koji su omogućili stotinama da pobjegnu. Bielski partizani borili su se više od dvije godine po šumama u području Novogrudoka i Lide (danas u zapadnoj Bjelorusiji), štiteći tako sebe i svoje porodice.
U Hrvatskoj je samo oko 3,500 od približno 28,000 članova jevrejske zajednice preživjelo rat. Većina preživjelih prebjegla je u područja pod italijanskom kontrolom, gdje su uslovi bili nešto blaži, ili su se pridružili partizanima ili domogli teritorija pod partizanskom kontrolom. Podaci iz naučnih istraživanja govore da je 1,737 Jevreja (oko 7%) učestvovalo u NOP-u, 26 ih je odlikovano “Partizanskom spomenicom 1941.”, a četvero je proglašeno narodnim herojima Robert Domani, Ilija Engel Andžić, Pavle Pap i Adolf Steinberg.
Nakon kapitulacije Italije u septembru 1943. i oslobođenja italijanskog logora Kampor na otoku Rabu (zatvorenici su razoružali stražare i dio italijanskog garnizona), grupa bivših logoraša osnovala je Rapsku partizansku brigadu. U njenom sastavu je bilo 1,700 boraca podijeljenih u pet bataljona od kojih je jedan bio jevrejski. Jevrejski bataljon brojio je 224 borca raspoređena u tri čete pod vodstvom Davida Deče Kabilja. Kasnije su uvršteni u sastav Sedme banijske divizije partizanske vojske.
Još jedan inspirativni primjer jevrejskog otpora, iz Bosne i Hercegovine, je priča o Moniju Finciju. Na početku rata uključio se u antifašistički pokret otpora u Sarajevu. Vladimir Perić Valter mu je pomogao da napusti grad i tako izbjegne deportaciju, a zatim se priključio partizanima na slobodnoj teritoriji . Moni Finci se borio u najznačajnijim bitkama, kao što je Bitka na Sutjesci 1943. Učestvovao je u oslobođenju Sarajeva u koje se vratio 6. aprila 1945. Nakon rata igrao je važnu ulogu u razvoju kulturnih institucija u Sarajevu, na primjer kao direktor Muzeja Revolucije (današnjeg Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine).
Nataša Mataušić, Nedim Pustahija, Robert Parzer