Proboj iz obruča: bitke na Neretvi, Sutjesci i Kozari

U dramatičnom vrhuncu radnje filma „Bitka na Neretvi“ (1969), lik Vladimir Smirnov, kojeg tumači Jul Briner (Yul Brynner), maše pištoljem pred okupljenim partizanskim saborcima i minira most u Jablanici. „Taj most je naša jedina nada i spas“, govori mu oficir, „a ti hoćeš da ga digneš u zrak!“ Ali Smirnov je bez pogovora izvršio naređenje iz Vrhovnog štaba. Radnja filma nam otkriva da se radilo o mudroj varki: dok su Nijemci mislili da se partizani okreću u suprotnom pravcu i time padaju u njihovu zamku, oni su preživjelu konstrukciju na dnu kanjona osposobili za prelaz. Na drugoj strani su iznenadili četnike, svoje rojalističke rivale, i potpuno ih potukli.

Svakako, istorijske činjenice su nešto komplikovanije: partizanske snage su se zaista probile iz obruča na ovaj način, ali je krajnje rješenje bilo srećna improvizacija. Ona se ukazala tokom kraćeg predaha u borbama sa Nijemcima, koji je nastupio tokom tajnih pregovora oko razmjene zarobljenika. Uprkos ovim okolnostima, osovinska ofanziva je nakon višenedeljne borbe po nepristupačnom terenu na kraju posustala i kolabirala. Jedva tri mjeseca kasnije, partizanska glavnina se probila iz još opasnijeg okruženja. Tokom bitke na rijeci Sutjesci, partizanske udarne snage su napravile brešu u obruču, ali su dijelovi pokretne bolnice sa mnoštvom ranjenika bili uhvaćeni i poubijani. Usljed borbi, iscrpljenosti, bolesti i gladi, boreći se preko planinskih goleti, partizanska operativna grupa na čelu sa Vrhovnim štabom izgubila je trećinu svog ljudstva. Tri decenije kasnije, dramatični proboj je inspirisao film „Bitka na Sutjesci“ (1973).

Na neki način, proboj iz okruženja je postao markantan i standardan primjer partizanskog ratovanja u Jugoslaviji. Nakon što bi udarna grupa brigada uspostavila centralnu „oslobođenu teritoriju“ gdje bi se smjestio Vrhovni štab, osovinsko okruženje i ofanziva bi natjerale partizane da se probijaju kroz obruč i uspostavljaju novo uporište. Zaista, četiri od sedam takozvanih „neprijateljskih ofanziva“ bile su operacije potpunog ili djelimičnog okruživanja. Iskustvo je raslo sa svakim izazovom, pa je 1944. godine komandant Ivan Gošnjak izrekao Vladimiru Dedijeru suštinsku partizanske strategije: „Kriza u neprijateljskim ofanzivama traje sve dokle god ne vidiš tačan pravac njihovog nadiranja i dok im ne počneš da se zabacuješ za leđa!“

Ipak, nisu sve ofanzive završavale probojem. Najpoznatiji neuspjeh došao je u Kozarskoj ofanzivi 1942. Nakon više pokušaja, kozarski partizani nisu uspjeli da se probiju iz obruča. Povukli su se u guste šume [link to story 54], dok su civili u desetinama hiljada ubijani, zarobljavani, odvođeni u logore ili otpremani u Njemačku kao radna snaga. Drama ovog neuspjeha inspirisala je još ranije filmsko ostvarenje, famoznu „Kozaru“ (1962).  

Vladan Vukliš